Το έπος του ’40, η Κατοχή και η Αντίσταση θα ήταν λογικό να έχουν μια εξέχουσα θέση στην ελληνική κινηματογραφία, κάτι που έγινε, αλλά, όπως όλοι γνωρίζουμε, κατά βάση την εποχή της επταετίας, με παραγωγές βγαλμένες από τον προπαγανδιστικό μηχανισμό της χούντας και με ελάχιστες εξαιρέσεις, που διέφυγαν την προσοχή και τη λογοκρισία.
Έτσι, οι «ηρωικές ταινίες»με τους κακούς κατακτητές και τους καλούς, κατά κύριο λόγο, έλληνες αξιωματικούς είναι συνυφασμένες στη συνείδηση του κοινού με γραφικότητες, την εξόφθαλμη προπαγάνδα, τον Νίκο Φώσκολο, τις μεγαλοστομίες, τις «υπερπαραγωγές» του Τζέιμς Πάρις, πολλές φορές τη χαμηλού επιπέδου αισθητική, ανύπαρκτη κινηματογραφική αξία, κραυγές και γιατί όχι και με το γκροτέσκο.
Μπορεί όταν ακούμε για τις ταινίες του είδους αυτού, να πηγαίνει το μυαλό των περισσοτέρων στον Κώστα Πρέκα, και ειδικά όταν κραυγάζει «ελάτε να τα πάρετε», ή «Στην υπολοχαγό Νατάσα» με την Αλίκη Βουγιουκλάκη και τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ, τον οποίον σκοτώνουν κατά λάθος αντάρτες, στέλνοντας αμφιλεγόμενα μηνύματα, αλλά το σίγουρο είναι ότι υπάρχουν και ορισμένες εξαιρετικές ταινίες και τουλάχιστον μεγάλου ενδιαφέροντος τόσο από κινηματογραφικής άποψης όσο και για εκείνη τη δύσκολη εποχή. Ταινίες που προβάλλονται σπανίως, κυρίως από την ΕΡΤ, και μερικές απ’ τις οποίες δεν έχουν δει ποτέ οι νεότεροι.
Με αφορμή την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, είναι μια ευκαιρία να θυμηθούμε αυτές τις αξιόλογες ταινίες που γυρίστηκαν χωρίς πολλά μέσα, αλλά με αγάπη και αρκετές θυσίες, που αναδεικνύουν την εποχή, αλλά και το ταλέντο ορισμένων συντελεστών, πίσω και μπροστά από την κάμερα.
«Τι έκανες στον πόλεμο Θανάση»
Μία από τις καλύτερες ταινίες για την Κατοχή και την Αντίσταση, δίχως εξόφθαλμους ηρωισμούς και μεγάλα λόγια και με έναν Θανάση Βέγγο να δίνει ρεσιτάλ και να ακροβατεί με απόλυτη επιτυχία μεταξύ του δραματικού και του κωμικού. Δυνατή και η σκηνοθεσία του ικανότατου και ευρηματικού Ντίνου Κατσουρίδη, καλογραμμένο το σενάριο των Ασημάκη Γιαλαμά – Κατσουρίδη και εξαιρετική η φωτογραφία του Γιώργου Αρβανίτη. Η ταινία αγαπήθηκε από το κοινό (έκοψε πάνω από 640.000 εισιτήρια στην Α’ προβολή) και κέρδισε τρία βραβεία στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης το 1971 (Α’ ανδρικού ρόλου, καλλιτεχνικής επιμέλειας, φωτογραφίας).
Η ιστορία αφορά έναν απλό φοβισμένο και πεινασμένο άνθρωπο, που δουλεύει σε επιταγμένο από τους Γερμανούς εργοστάσιο και εμπλέκεται άθελά του με μία αντιστασιακή ομάδα. Δεν είναι λίγες οι σκηνές της ταινίας που μπαίνουν στο ανθολόγιο των καλύτερων του ελληνικού σινεμά, αλλά εκεί που ο Θανάσης Βέγγος, εντελώς ξελιγωμένος, θα μυρίσει μαγειρεμένο κρέας σε ένα μαγερειό είναι απολαυστική.
«Το ξυπόλητο τάγμα»
Ακόμη και το πώς γυρίστηκε «Το ξυπόλητο τάγμα» του Γκρεγκ Τάλλας είναι από μόνο του ένα γοητευτικότατο στόρι για ταινία. Βρισκόμαστε στο 1952, σε μια Ελλάδα που προσπαθεί να βγει από τα ερείπια. Πόλεμος, κατοχή, εμφύλιος, κατεστραμμένη οικονομία και υποδομές. Ο ελληνοαμερικανός Γκρεγκ Τάλλας (Γρηγόρης Θαλασσινός) έχει ακούσει από τον ηθοποιό Νίκο Κατσιώτη την ιστορία με τα ορφανά που έβγαλαν οι Γερμανοί από τα ιδρύματα, για να επιτάξουν τα κτίρια και αυτά αναγκάστηκαν να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους, κλέβοντας από τους κατακτητές για να επιβιώσουν, βοηθώντας παράλληλα όσους είχαν ανάγκη, ακόμη και αντιστασιακές ομάδες.
Μία συγκλονιστική ιστορία, απ’ τις πολλές εκείνης της εποχής. Ο Τάλλας, βρίσκοντας ανύπαρκτα τεχνικά μέσα, αναγκάζεται να γυρίσει την ταινία με μια κινηματογραφική μηχανή της δεκαετίας του ’20 κι έχοντας πέντε-έξι προβολείς και ανύπαρκτο σύστημα ηχογράφησης. Ωστόσο, δεν είναι αυτά που συνθέτουν τη μοναδικότητα της παραγωγής, αλλά ότι χρησιμοποιήθηκαν για τους ρόλους παιδιά από ορφανοτροφεία, πάνω από 60, ενώ χρησιμοποιήθηκαν και μόνο δύο ηθοποιοί, ο Νίκος Φέρμας και η Μαρία Κωστή. Η συγκινητική ταινία, που γνώρισε μεγάλες διακρίσεις, διασώθηκε χάρη στις προσπάθειες των ανθρώπων της Ταινιοθήκης της Ελλάδος, ενώ αποτελεί και την πρώτη συμμετοχή του Μίκη Θεοδωράκη στον κινηματογράφο.
«Το μπλόκο»
Η μοναδική ταινία που αναφέρεται στο ιστορικό μπλόκο των Γερμανών στην Κοκκινιά, που γύρισε ο Άδωνις Κύρου, σαφώς επηρεασμένος από τον ιταλικό νεορεαλισμό, με ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Άλλωστε, του αξίζει τουλάχιστον ένα μεγάλο μπράβο, γιατί καταπιάνεται με ένα θέμα ταμπού, δηλαδή την ύπαρξη των κουκουλοφόρων συνεργατών των ναζί. Κυριαρχεί η μουσική επένδυση του Μίκη Θεοδωράκη, ενώ ο Κώστας Καζάκος κάνει τον καλύτερο ρόλο του στο σινεμά, έχοντας δίπλα του τούς Μάνο Κατράκη, Αλεξάνδρα Λαδικού, Γιάννη Φέρτη και Ξένια Καλογεροπούλου.
Μια οικογένεια γλεντά στο σπίτι της, μετά το γάμο των παιδιών της, όταν ξημερώνει μία από τις μελανότερες ημέρες της σύγχρονης ιστορίας, καθώς Γερμανοί και έλληνες συνεργάτες τους κυκλώνουν την Κοκκινιά και παίρνουν τους άνδρες για εκτέλεση. Ήταν 7 Αυγούστου του 1944.
«Ουρανός»
Ο Τάκης Κανελλόπουλος, ένας προικισμένος καλλιτέχνης και ευαίσθητος άνθρωπος, κάνει το 1962 την καλύτερη ταινία του, που γύρισε με πολύ λίγα μέσα. Μία ταινία με αντιηρωικό πνεύμα και λυρισμό. Η ταινία του, παρότι ήταν στο επίσημο πρόγραμμα του Φεστιβάλ των Καννών και είχε πολλές διακρίσεις (είχε χαρακτηριστεί μία από τις δέκα καλύτερες από τον Ομπσέρβερ, για εκείνη τη χρονιά), στην Ελλάδα παραμένει σχεδόν άγνωστη για το ευρύ κοινό. Το θέμα της βασίζεται στην αφήγηση ανθρώπων που επέζησαν από τον πόλεμο, ενώ τα κεντρικά πρόσωπα χάθηκαν στις μάχες, αφήνοντας πίσω τους τα κορίτσια τους και τους δικούς τους. Παίζουν Τάκης Εμμανουήλ, Φαίδων Γεωργίτσης, Νίκη Τριανταφυλλίδη, Λάζος Τερζάς, Νίκος Τσαχιρίδης κ.ά.
«Ψηλά τα χέρια Χίτλερ»
Συμπαθέστατη δραματική κωμωδία, που γύρισε ο Ροβήρος Μανθούλης το 1962, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στους απλούς ανθρώπους, που όταν τους τέθηκε το κρίσιμο δίλημμα πήραν την απόφαση να θυσιάσουν τη βολή τους, ακόμη και τη ζωή τους. Το πρωταγωνιστικό δίδυμο Θανάσης Βέγγος και Βασίλης Διαμαντόπουλος έξοχο, και ειδικά όταν εκφράζουν το φόβο τους ή ακόμη και την πείνα τους.
Η ιστορία ξεκινά μετά την απελευθέρωση, όταν θα συναντηθούν δυο αδελφικοί φίλοι, που χάθηκαν στην Κατοχή, πέφτοντας σε ένα μπλόκο των Γερμανών, και θυμούνται τη μεγάλη περιπέτεια που έζησαν στην Κατοχή.
«Προδοσία»
Πολυβραβευμένη ταινία του Κώστα Μανουσάκη, σε παραγωγή Κλέαρχου Κονιτσιώτη, που προκάλεσε το ενδιαφέρον, καθώς οι γάλλοι κριτικοί έκαναν λόγο για ύμνο στο ναζισμό λόγω της χρησιμοποίησης εκτεταμένων στιγμιότυπων από ναζιστικές εκδηλώσεις, από τα επίκαιρα της εποχής, ενώ οι έλληνες συνάδελφοί τους εκθείασαν τα αντιπολεμικά μηνύματά της. Πάντως, το σενάριο ήταν του σημαντικού ποιητή Άρη Αλεξάνδρου, ενώ πολύ καλό και το πρωταγωνιστικό ζευγάρι Πέτρος Φυσσούν και Έλλη Φωτίου.
Την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής ένας γερμανός αξιωματικός καταδίδει την αγαπημένη του όταν μαθαίνει την εβραϊκή της καταγωγή.
«Αυτοί που μίλησαν με το θάνατο»
Η μοναδική ίσως παραγωγή της Φίνος Φιλμς (1970) που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σχετικά ενδιαφέρουσα, κι αυτό κυρίως λόγω της ύπαρξης ορισμένων πολύ καλών ηθοποιών, όπως του Μάνου Κατράκη και του Παντελή Ζερβού, του αξιαγάπητου Χρόνη Εξαρχάκου, σε δραματικό ρόλο, αλλά και των Γιάννη Φέρτη, Ζωής Λάσκαρη και Βαγγέλη Σειληνού. Η σκηνοθεσία και το (πομπώδες πολλές φορές) σενάριο είναι του Γιάννη Δαλιανίδη. Η ιστορία αφορά μια παρέα φοιτητών, που διαλύεται με την έναρξη του πολέμου και ξαναβρίσκεται στην Κατοχή. Θέλουν να συμμετάσχουν στην Αντίσταση, αλλά ο πατέρας ενός από τους νέους είναι συνεργάτης των Γερμανών..
Επίσης, υπάρχουν ακόμη δύο ταινίες με θέμα την Κατοχή και την Αντίσταση που έχει διασώσει η Ταινιοθήκη της Ελλάδος και έχουν κυρίως αρχειακή και συλλεκτική αξία. Πρόκειται για ταινίες στις οποίες πρωταγωνιστεί η Έλλη Λαμπέτη. Η πρώτη, «Αδούλωτοι σκλάβοι», είναι του Βίωνα Παπαμιχάλη, ο οποίος αντικατέστησε στις αρχές των γυρισμάτων τον Μάριο Πλωρίτη, με μουσική του Μάνου Χατζιδάκι. Η δεύτερη, «Ματωμένα Χριστούγεννα», γυρίστηκε από τον Γιώργο Ζερβό το 1951.
